45 lat temu – 5 grudnia 1975 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Dworca Centralnego w Warszawie – największego pod względem powierzchni i liczby obsługiwanych pasażerów dworca kolejowego w Polsce.

Pierwsza raz pojęcie „dworca centralnego” pojawiło się w 1879 r. w niezrealizowanej koncepcji inżyniera Pawła Fliederbauma. Opracował on projekt dwupoziomowego głównego dworca w Warszawie, który miał powstać z przebudowy istniejącego od 1845 r. Dworca Wiedeńskiego Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej i połączyć normalnotorową DŻWW z szerokotorowymi: Drogą Żelazną Petersbursko-Warszawską, Drogą Żelazną Warszawsko-Terespolską i Drogą Żelazną Nadwiślańską. Ten, jak również późniejsze projekty budowy linii średnicowej z jej dworcem centralnym z okresu rozbiorów, nie zostały zrealizowane.

Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. projekt miał szansę na realizację. W 1932 r. rozpoczęła się budowa monumentalnego, modernistycznego Dworca Głównego wg projektu inż. Czesława Przybylskiego i prof. Andrzeja Pszenickiego. Gmach dworca umiejscowiono nad wykopem powstającej linii średnicowej, wzdłuż Al. Jerozolimskich, pomiędzy ul.: Marszałkowską i Emilii Plater. Miał on być jednym z najnowocześniejszych i największych dworców w Europie. Perony znajdowały się w części podziemnej i docelowo miało być ich sześć. Nad peronami wybudowano ogromny gmach z trzema halami: kasową, dla pasażerów przyjeżdżających i dla odjeżdżających. Budynek pomyślano jako budowlę reprezentacyjną, wizytówkę Warszawy i Polski. Niestety, aż do wybuchu II wojny światowej Dworzec Główny nie został ukończony. W czasie okupacji funkcjonował w okrojonej formie pod nazwą Warschau Hauptbahnhof, a po upadku powstania warszawskiego został wysadzony w powietrze przez Niemców w ramach systemowego niszczenia infrastruktury komunikacyjnej stolicy. Tak zakończyła się historia warszawskiego Dworca Głównego – poprzednika Dworca Centralnego.

Po 1945 r. nie od razu powrócono do koncepcji centralnej stacji kolejowej z dworcem w Śródmieściu. Przez ponad 20 lat rolę głównego dworca stolicy pełnił tymczasowy dworzec czołowy Warszawa Główna Osobowa, zlokalizowany na warszawskiej Ochocie. Obsługiwał on zarówno pociągi podmiejskie, jak też dalekobieżne. To o nim śpiewał Wojciech Młynarski w piosence „Niedziela na Głównym”.

Pierwszy raz nazwa Warszawa Centralna w rozkładzie jazdy pojawiła się w maju 1967 r., po uruchomieniu drugiej pary torów na linii średnicowej, przeznaczonej dla ruchu dalekobieżnego. W tym właśnie roku rozpoczął funkcjonowanie tymczasowy przystanek z dworcem, zlokalizowany pomiędzy ul. Marchlewskiego (obecnie Jana Pawła II) i Emilii Plater. Składał się z dwóch peronów jednokrawędziowych oraz dwóch drewnianych pawilonów do obsługi pasażerów. W latach 1954-1963 mieścił się tu tymczasowy przystanek podmiejski Warszawa Śródmieście.

Budowa docelowego budynku Dworca Centralnego rozpoczęła się w 1972 r. Autorami projektu byli: Arseniusz Romanowicz i Piotr Szymaniak, duet architektów znanych m.in. z realizacji przystanków na warszawskiej linii średnicowej: Stadion, Powiśle, Śródmieście, Ochota oraz Dworca Wschodniego w Warszawie. Przed inżynierami i robotnikami ówczesne kierownictwo państwa postawiło ambitne zadanie wybudowania dworca w 1100 dni. Dworzec Centralny, obok Trasy Łazienkowskiej, Trasy Toruńskiej i Zamku Królewskiego był w tamtym czasie jedną z najważniejszych inwestycji stolicy, na której skupiała się uwaga całej opinii publicznej. W budowę było zaangażowanych 26 przedsiębiorstw państwowych oraz wojsko. Generalnym wykonawcą zostało Przedsiębiorstwo Robót Kolejowych Nr 7, które wykonało 60% prac. Zaplecze budowy zorganizowano przy stacji Warszawa Zachodnia. Prace prowadzono przy ciągłym ruchu kolejowym na pobliski dworcu tymczasowym i funkcjonującej komunikacji miejskiej.

Nowy dworzec składał się z części podziemnej, gdzie wybudowano cztery dwukrawędziowe perony, każdy o imponującej długości 400 m oraz nastawnię. Wszystkie perony były wyposażone w windy i system wentylacji. Wyżej zaplanowano galerie międzyperonowe z systemem podziemnych przejść, dojściami do przystanków komunikacji miejskiej oraz przystanków kolejowych: Warszawa Śródmieście i Warszawa Śródmieście WKD. W części naziemnej centralnym elementem była imponujących rozmiarów hala główna z m.in. kasami, poczekalniami, urzędem pocztowym, lokalami gastronomicznymi i salonikiem dla VIP-ów. Hala wykonana została ze stali i szkła, a jej nowatorska i transparentna konstrukcja zyskała sobie uznanie w oczach ówczesnych architektów. Wiele elementów wyposażenia nowego dworca: drzwi automatyczne, ruchome schody i chodniki, zegary, klimatyzacja, wózki bagażowe, a nawet fontanna, zostały sprowadzone z Zachodu.

Pierwszy pociąg pasażerski wjechał na peron Dworca Centralnego na długo przed jego oficjalnym otwarciem. 24 marca 1974 r. do częściowo ukończonej części południowej dworca wjechała lokomotywa EU07-227 z ekspresem z Katowic. Zaraz po tym wydarzeniu rozebrano tymczasowy, drewniany dworzec by zrobić miejsce pod północną część Centralnego.

Zadanie 1100 dni zostało wykonane. Uroczystego otwarcia dworca 5 grudnia 1975 r. dokonał pierwszy sekretarz KC PZPR Edward Gierek. W swoim przemówieniu podkreślił nowoczesność projektu, wysokie tempo i dobrą organizację robót, ofiarność załóg i racjonalne wykorzystanie sił społecznych.

Dworcowi nadano miano najnowocześniejszego w Europie. Za swą koncepcję estetyczną i funkcjonalną zdobył tytuł „Mister Warszawy 1975”, przyznawany za najlepszą realizację.

Od 25 lipca 2019 r., decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków, Dworzec Centralny został wpisany do rejestru zabytków.

Źródła:
1. Zbigniew Tucholski Budowa i elektryfikacja linii średnicowej, Zabytkowa infrastruktura kolejowa Polski i Niemiec, Miasto Stołeczne Warszawa, 2018.
2. Krzysztof Olszak Stacja Warszawa Główna Tymczasowa – historia warszawskich dworców tymczasowych w pigułce, portal TU BYŁO TU STAŁO, 2020.
3. Wikipedia.
4. Warszawski Dworzec Centralny, Centralny Ośrodek Badań i Rozwoju Techniki Kolejnictwa, 1975.