W 2022 roku mija 50 lat od umiejscowienia Muzeum Kolejnictwa (obecnie Stacji Muzeum) na byłym Dworcu Głównym w Warszawie przy ul. Towarowej. Ta rocznica skłania do refleksji i przypomnienia jak doszło do odrodzenia muzeum dokumentującego dzieje transportu kolejowego po przedwojennej tułaczce po różnych siedzibach. Muzeum  powstało w 1928 roku umieszczając szczupłe wówczas zbiory w jednym ze skrzydeł budynku głównej stacji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej u zbiegu ulic Marszałkowskiej i al. Jerozolimskich. Rozpoczęto gromadzenie zbiorów oraz dokumentowanie pięknych kart początków kolei na ziemiach polskich. Początki te nie były łatwe ze względu na podział państwa przez zaborców. Pomimo trudnych warunków i braku państwowości to właśnie Polacy wybudowali kilka pierwszych linii kolejowych na tych terenach.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości utworzono pierwsze muzeum kolejowe. W 1931 roku z Dworca Wiedeńskiego przeniesiono je do docelowej siedziby przy ul. Nowy Zjazd naprzeciw warszawskiego Zamku Królewskiego. Potrzeba utworzenia tego typu placówki  zrodziła się wśród kolejarzy stanowiących już wtedy grupę zawodową o silnych więzach, gdzie każdy pracownik traktował swą pracę jako służbę. Kolejarze tworzyli niejako wielką rodzinę troszczącą się o siebie nawzajem organizując stowarzyszenia, opiekę medyczną, kluby,  sanatoria, wczasy itp.  Mundur kolejarski wzbudzał szacunek i zaufanie. Kolejarze  stanowili  grupę zawodową o silnym poczuciu patriotyzmu i poczuciu odpowiedzialności za swój kraj. Podczas okupacji niemieckiej zbiory z Nowego Zjazdu zostały przeniesione na teren Dworca Wileńskiego. Niestety w 1944 roku Praga uległa znacznemu zniszczeniu podczas bombardowań radzieckiego lotnictwa. Eksponaty Muzeum Komunikacji w dużej mierze uległy zniszczeniu lub zaginęły.

Po wojnie, która wyrządziła ogromne straty wśród kolejarzy zrodziła się potrzeba utworzenia instytucji dokumentującej historię polskiego transportu kolejowego i  losy ludzi ją tworzących. W 1946 roku Minister Komunikacji Jan Rabanowski skierował apel do kolejarzy i społeczeństwa o gromadzenie rozproszonych w czasie wojny eksponatów. Próbowano odtworzyć dawne muzeum kolejowe. Ze względu na występujące trudności organizacyjne i lokalowe oraz brak funduszy próba utworzenia Muzeum z własną siedzibą nie powiodła się. Starano się jednakże poczynić pewne kroki.

Na początku powstała koncepcja utworzenia jednoosobowego stanowiska pracy d/s muzealnictwa kolejowego w Centralnym Ośrodku Badania i Robót Transportu Kolejowego. Projekt ten został zatwierdzony przez ministra komunikacji. Działalność powołanej placówki ograniczyła się do zbierania zachowanych jeszcze dokumentów i urządzeń technicznych o zabytkowej wartości. Początkowo zebrane eksponaty gromadzono w budynku nieczynnej parowozowni w Pilawie. Następnie, te niewielkie ilościowo zbiory, ulokowano w składnicy Instytutu Naukowo-Badawczego Kolejnictwa w Bytomiu. Na przełomie lat 1956/1957 działalność Muzeum ustała całkowicie, a zgromadzone eksponaty zostały przekazane do Muzeum Techniki w Warszawie.

Dopiero w 1963 roku zaczęto ponownie myśleć o utworzenia Muzeum Kolejnictwa. Muzeum Techniki wystąpiło wówczas z wnioskiem do ministra komunikacji o uzgodnienie lokalizacji przyszłego Muzeum na terenie przewidywanego do likwidacji dworca Warszawa Główna Osobowa (w związku z zamiarem budowy nowego Dworca Centralnego). Ze względu na występujący zawsze problem braku miejsca na eksponowanie zbiorów i jednostek taboru, pojawiła się szansa na przejęcie i zaadaptowanie na siedzibę Muzeum całej stacji z zabudowaniami i układem torowym, co rozwiązałoby tę ważna kwestię. Dnia 11 czerwca 1966 roku przywrócono działalność jednoosobowego stanowiska d/s muzealnictwa kolejowego w COBiRTK, którego zadaniem było opracowanie projektu organizacji i programu działania przyszłego Muzeum oraz wyszukanie i sprawdzenie stanu ilościowego mających znamiona zabytków przedmiotów i taboru znajdujących się na terenie całego kraju. W 1967 roku wprowadzono oficjalne zmiany do regulaminu organizacyjnego Centralnego Ośrodka Badania i Robót Transportu Kolejowego polegające na formalnym rozszerzeniu zakresu czynności „samodzielnego stanowiska pracy d/s Muzeum Kolejnictwa”.  Kierownikiem nowo powstałej komórki organizacyjnej został, oddany zagadnieniom ochrony dóbr kultury materialnej, mgr inż. Józef Bąk, a jego zastępcą inż. Henryk Zaniewski. Pracownikami zespołu zostali Irena John, a później inż. Tadeusz Eibla. Wkrótce opracowano następujące dokumenty: projekt organizacyjny i projekt statutu Muzeum Kolejnictwa, plan kosztów uruchomienia Muzeum oraz projekt rocznego budżetu wydatków, propozycje lokalizacji Muzeum oraz zasady klasyfikacji przedmiotów muzealnych.

W 1972 roku rozpoczęto budowę Dworca Centralnego w Warszawie. Był to asumpt do podjęcia przez Ministra Komunikacji Mieczysława Zajfryda decyzji o reaktywowaniu przedwojennego Muzeum Kolejowego i umiejscowieniu go na terenie  Dworca Głównego przy Towarowej, który powoli przestawał już pełnić swoją dotychczasową funkcję. Teren tej stacji był miejscem nieprzerwanie związanym z koleją od połowy XIX wieku. Ciekawa historia Dworca Głównego przy ul. Towarowej została tym samym wpisana w historię Muzeum Kolejnictwa.  Dzieje tego warszawskiego Dworca sięgają początków istnienia kolei na ziemiach polskich, kiedy to w 1845 r. otwarto pierwszy, 29-kilometrowy odcinek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z Warszawy do Grodziska. Nazywaną potocznie „wiedenkę” zbudowano z inicjatywy dwóch Polaków – hr. Henryka Łubieńskiego i Piotra Antoniego Steinkellera, przedsiębiorcy, właściciela warszawskiej kolei konnej. Linia ta, znajdująca się na terenie ówczesnego Królestwa Polskiego biegła z Warszawy, przez Skierniewice, Piotrków, Częstochowę, aż do granicy z Cesarstwem Austriackim, gdzie w miejscowości Maczki łączyła się z koleją Górnośląską, prowadzącą do Wiednia. W 1875 r. przepływ przez Warszawę coraz większej ilości towarów, skłonił jej Zarząd do wybudowania dużej stacji towarowej za rogatkami miasta. Jej położenie obejmowało teren leżący między Placem Zawiszy, a wsią Czyste. Jako jeden z pierwszych na stacji powstał duży dom ekspedycyjny położony równolegle do ul. Towarowej. Prostopadle do budynku ekspedycji usytuowane zostały dwa podłużne magazyny. Łącznie te trzy, wolno stojące obiekty tworzyły kompleks w kształcie litery „U”.  Budynki magazynowe oraz dom ekspedycyjny przetrwały obie wojny światowe, ulegając stosunkowo małym zniszczeniom. W związku z tym, w 1945 roku postanowiono zaadaptować je do pełnienia funkcji tymczasowego dworca głównego w całkowicie zburzonej Warszawie. W 1946 roku wzdłuż domu ekspedycyjnego wybudowano dużą, modernistyczną halę dworcową, która do dziś pełni rolę głównej Sali wystawy stałej w Stacji Muzeum. Podobnie budynki magazynowe przebudowane zostały na cele wystawiennicze pełniąc obecnie rolę częściowo administracyjną. W latach siedemdziesiątych infrastruktura dworca przy Towarowej stanowiła idealne wręcz miejsce aby spełnić wymagane warunki dla usytuowania tam technicznego muzeum z wielkogabarytowym taborem oraz możliwością umieszczania lokomotyw na istniejących torach.  Dodatkowo zabytkowy charakter znajdujących się tam obiektów wpłynął na wybór tej lokalizacji dla instytucji przechowującej pamięć historyczną. Już 1 lipca 1972 roku Muzeum Kolejnictwa rozpoczęło swą działalność. Przez pierwsze miesiące funkcjonowało ono jeszcze w dwóch pokojach biurowych o powierzchni 19 m2 każde i  pomieszczeniu magazynowym o powierzchni 80 m2 w budynku COBiRTK  po byłym stanowisku pracy d/s Muzeum Kolejnictwa przy ul. Hożej 86.
Dopiero w początkach 1973 roku na mocy decyzji Naczelnego Dyrektora DOKP Warszawa Muzeum otrzymało część poczekalni pasażerskiej o powierzchni 110 m2, później 140 m2 w budynku czynnego jeszcze częściowo dworca. Przeniesiono się wówczas z ulicy Hożej do udostępnionych pomieszczeń na dworca.

Pierwszym dyrektorem został Henryk Zaniewski. W bardzo skromnych warunkach rozpoczęto gromadzenie zbiorów dokumentujących już prawie 130-letnia historię kolejnictwa na ziemiach polskich. 11 września 1973 roku w poczekalni pasażerskiej jeszcze funkcjonującego dworca Muzeum Kolejnictwa zorganizowało pierwszą wystawę pt. „Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska i koleje dziś”. Odbyło się uroczyste otwarcie z udziałem wiceministra komunikacji Stanisława Mroczka. Wystawa ta zapoczątkowała oficjalną działalność Muzeum Kolejnictwa. Dodatkowymi zwiedzającymi były w tamtych czasach osoby oczekujące na pociąg. Na początku 1974 roku, po uzgodnieniu z kierownictwem stacji Warszawa Wschodnia, udostępniono w holu dworca na Pradze gablotę wystawienniczą. Była ona wykorzystywana przez Muzeum jako dodatkowa powierzchnia dla wystaw czasowych. Podobnie w 1975 roku na nowo otwartym dworcu Warszawa Centralna przekazano Muzeum Kolejnictwa trzy witryny dla celów wystawienniczych w galerii południowej dworca o powierzchni 35 m2. Po oddaniu do eksploatacji dworca Warszawa Centralna, Polskie Koleje Państwowe ograniczyły swą działalność na terenie dworca Warszawa Główna na tyle, że rozwijającemu się Muzeum przekazano dodatkowe pomieszczenia. Do 1996 r. odprawiane były jeszcze z Dworca Głównego pociągi do Radomia i niektóre kolonijne. W Sali Lustrzanej Muzeum, na miejscu zlikwidowanej restauracji dworcowej, powstał Klub Kultury Kolejarza, który prowadził aktywną działalność. Kierownikiem Klubu był Ryszard Jakubisiak. Organizowano zabawy taneczne, turnieje szachowe, założono zespół muzyczny oraz teatr „Parabuch”. Dyrektor Henryk Zaniewski pełnił swą funkcję do 1976 roku  W tym samym roku stanowisko dyrektora Muzeum Kolejnictwa objął Józef Bogdan. W tymże roku, po wielu staraniach przekazano do dyspozycji Muzeum pozostałą część poczekalni pasażerskiej w północnym skrzydle byłego Dworca Głównego, które w całości przeznaczono na działalność wystawienniczą. W następnych latach Muzeum otrzymało część pawilonu głównego, a długość torów stacyjnych przeznaczonych pod ekspozycję zabytkowego taboru kolejowego przekroczyła 700 m. Znajdowało się tam wówczas 25 jednostek. W 1977 roku rozpoczęto działalność popularyzatorsko-oświatową. Opracowano i wydano wówczas drukiem pierwszy, skromny folder. W 1979 roku zrealizowano kolejny, obszerniejszy i bogato ilustrowany katalog muzeum w 4 językach (polskim, angielskim, francuskim i niemieckim). W późniejszych latach wydawano również pocztówki i kalendarze. Wszystkie informacje na temat działalności muzeum ukazywały się w popularnym w latach 70-tych „Warszawskim Informatorze Kulturalnym”.  W 1981 roku dyrektor Józef Bogdan przeszedł na emeryturę i jego stanowisko objął Jan Kamiński.    W Muzeum zatrudnionych było wówczas 32 pracowników, a całkowita powierzchnia ekspozycyjna łącznie z zapleczem wynosiła 782 m2. W dalszych latach przybywało powierzchni wystawienniczych. Stale wzrastająca powierzchnia muzeum umożliwiała rozszerzenie zakresu jego działalności.   Jedną z wystaw czasowych była wystawa o Polskich Kolejach Linowych z okazji 50-lecia zbudowania pierwszej kolei linowej w na Kasprowy Wierch. W 1986 roku na terenie dawnej stacji wąskotorówki w Sochaczewie utworzono oddział Muzeum Kolejnictwa w Warszawie – Muzeum Kolei Wąskotorowej, gdzie zaczęto gromadzić cenne egzemplarze taboru wąskotorowego. Uruchomiono tam pierwszą muzealną kolejkę w Polsce, odbywającą regularne przejazdy wycieczkowe do pobliskiej Puszczy Kampinoskiej. Dzisiaj zbiory w Sochaczewie należą do jednych z największych i najciekawszych w Europie.
W 1990 roku funkcję szefa muzeum objął znawca i miłośnik kolei Janusz Sankowski. Pełnił on obowiązki dyrektora Muzeum Kolejnictwa najdłużej, bo prawie 20 lat. Historię rozwoju kolei na terenie Warszawy opisał w swej książce „400 lat Stołeczności Warszawy. Transport i Komunikacja”. W roku 1995 doniosłym wydarzeniem były obchody 150-lecia powstania pierwszej kolei na ziemiach polskich – Warszawsko-Wiedeńskiej. W Muzeum Kolejnictwa odbyły się uroczystości jubileuszowe, których gośćmi honorowymi byli Prezydent RP Lech Wałęsa i Prymas Polski kardynał Józef Glemp. Tego roku na mocy ustawy Muzeum zostało wyłączone organizacyjnie ze struktury PKP i do 1999 r. podlegało bezpośrednio Ministerstwu Transportu. Z dniem 1 stycznia 1999 r. zostało przekazane Samorządowi Województwa Mazowieckiego, które do dziś sprawuje nad nim pieczę. Dnia 14 grudnia 1996 roku o godz. 22.31 z Dworca Głównego, którego już większa część zajmowało Muzeum, odjechał do Radomia ostatni rozkładowy pociąg.

W okresie od 1972 r., tj. od czasu reaktywowania Muzeum Kolejnictwa, systematycznie powiększano zbiory i rozszerzano jego działalność merytoryczną związaną z historią kolejnictwa.
W roku 2009 nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora Muzeum Kolejnictwa. Po długiej kadencji na emeryturę odszedł Janusz Sankowski. Na jego miejsce Zarząd Województwa Mazowieckiego powołał Ferdynanda B. Ruszczyca. Nowy dyrektor podjął próbę przekształcenia Muzeum Kolejnictwa w placówkę nowoczesną, nastawioną na zwiedzających. Muzeum zostało odnowione i zmodernizowane. Wyremontowano budynki i biura. Zadbano o otoczenie. Zajęto się promocją placówki. W 2010 roku architekci Konrad Chmielewski i Tomasz Pisarski opracowali projekt przebudowy i modernizacji siedziby przy ul. Towarowej. Zakładał on zachowanie w całości zabytkowych budowli z XIX i XX wieku oraz połączenie ich funkcji muzealno-wystawienniczych z funkcjami usługowymi i przestrzenią publiczną. W projekcie przewidziano zadaszenie peronów z eksponowanym taborem oraz dobudowanie powierzchni przeznaczonej na cele komercyjne. Przedstawiona koncepcja rozwiązania architektonicznego jest zgodna z najnowszymi tendencjami w architekturze światowej, łączącymi zabytkowe przestrzenie postindustrialne, z nowoczesną formą służącą bieżącym funkcjom. Można tutaj wymienić adaptację na cele muzealne zabytkowego dworca kolejowego w Paryżu, Miluzie czy Londynie. W 2015 roku został ogłoszony i rozstrzygnięty kolejny konkurs na nową siedzibę.  Związane to było z przekształceniem Muzeum Kolejnictwa w samorządową instytucję kultury pod nazwą Stacja Muzeum. Powstał projekt budowy nowoczesnego muzeum  na Odolanach. Niestety ze względów obiektywnych oba projekty nie zostały zrealizowane. W latach 2015-2021 kilkukrotnie zmieniali się dyrektorzy instytucji.
Obecnie Pani Dyrektor Joanna Kazimierska podejmuje wysiłki aby Stacja Muzeum stawała się z roku na rok coraz bardziej znaczącym punktem na mapie muzeów i placówek kulturalnych Warszawy.

Muzeum przechowuje i restauruje całą spuściznę po polskich kolejach. To tu odbywa się renowacja cennych zbiorów. Stacja prowadzi również bogatą działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową. Wystawy czasowe są głównie związane z wydarzeniami rocznicowymi na kolei, ale także przedstawiają kolej jako motyw wykorzystywany w sztuce – malarstwie, grafice, fotografii, rysunku satyrycznym. Prowadzone są lekcje muzealne dla szkół, pokazy filmowe oraz prelekcje dla szerokiej publiczności. Siedziba muzeum użyczana jest na różnego rodzaju imprezy dla dzieci i dorosłych, uroczystości, koncerty, festiwale, a zabytkowy tabor oraz pomieszczenia byłego dworca często wykorzystywane są jako plan filmowy. Co roku w połowie maja bierzemy udział w międzynarodowej akcji „Noc Muzeów”. Jest to okazja do promocji naszej instytucji i zaprezentowania swoich zbiorów i ekspozycji. Z tej okazji prezentowane są wystawy czasowe, wydarzenia takie jak np. inscenizacje rekonstrukcyjne, koncerty, promocje książek. Wars serwuje gorące posiłki i zimne napoje.

Ostatnie 50 lat istnienia muzeum w budynkach po byłym Dworcu Głównym dowiodły, że  idea usytuowania instytucji kultury w zabytkowej przestrzeni wpływa na jej atrakcyjność, a co za tym idzie na zwiększenie ilości zwiedzających. Ludzie przychodzą nie tylko obejrzeć lokomotywy, ale również zwiedzić zabytkowe wnętrza i podziwiać unikatową architekturę. Budynki mieszczące Muzeum to zabytki architektury z dwóch różnych epok: budynek hali dworcowej to przykład funkcjonalizmu w architekturze powojennej, odbudowującej się Warszawy, natomiast dawny budynek magazynowy są cennym zabytkiem architektury przemysłowej XIX wieku i stanowi jeden z ostatnich reliktów kolei Warszawsko – Wiedeńskiej na terenie Warszawy. Zasługują one na zachowanie jako element postindustrialnego dziedzictwa narodowego. Miejmy nadzieję, że rozwój muzeum w tym historycznym miejscu będzie możliwy i przez kolejne 50 lat  nie zostanie zatrzymany przez zewnętrzne ograniczenia.

Opracowała

Beata Zofia Młynarska/ Kustosz w Dziale Ekspozycji i Wystaw Czasowych

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Stacji Muzeum. Autorem większości fotografii jest długoletni pracownik Muzeum Kolejnictwa Jerzy Szeliga.