Pierwsza linia kolejowa powstała w Anglii w 1825 roku. Jej długość wynosiła 15 km. Łączyła Stockton z Darlington i właśnie na tej trasie 27 września 1825 r. swą inauguracyjną podróż odbył pierwszy na świecie pociąg parowy. Potem zaczęły powstawać stopniowo następne linie w Anglii, w całej Europie i na świecie. Nowa forma transportu osobowo-towarowego przełamywała izolację społeczeństw, dawała możliwości poruszania się po kraju. Wzrastał też przewóz towarów i płodów rolnych, w szybkim tempie urbanizowały się miasta.
W obecnym roku 2025 przypada kolejna rocznica powstania pierwszej linii kolejowej na ziemiach polskich. 180 lat temu, 14 czerwca 1845 r. o godz. 15.00 z nowego Dworca Wiedeńskiego wyruszył w podróż pierwszy pociąg parowy wiozący 600 osób z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego. To wydarzenie zapoczątkowało dalszy intensywny rozwój pionierskich dróg żelaznych na ziemiach polskich.
Z tej okazji postanowiliśmy przygotować wystawę Pierwsze koleje. 180 lat Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, która ma na celu ukazanie okoliczności powstawania pierwszych linii kolejowych w XIX w. na terenach zaboru rosyjskiego. Znaczącym faktem było to, że pomimo panującej władzy carskiej Rosji Kolej Wiedeńska powstała z inicjatywy garstki polskich patriotów z hr. Henrykiem Łubieńskim na czele. Najtrudniejsza była realizacja tego ogromnego przedsięwzięcia, zważywszy na niesprzyjające warunki okupacji rosyjskiej. Siłą napędową całego projektu była motywacja wypływająca nie tylko finansowych, lecz również ze szlachetnej intencji o charakterze patriotycznym. Obsadzając prawie wszystkie stanowiska urzędnicze przez Polaków kolej ta stała się z czasem ostoją polskości, umacniając jednocześnie tożsamość narodową. Ów patriotyzm i wynikające z samej istoty kolei jako instytucji, solidność i odpowiedzialność, złożyły się na etos kolejarza, którego mundur zaczął być kojarzony przez zniewolone społeczeństwo polskie jednoznacznie pozytywnie. Kolejarze stworzyli swoistą wspólnotę walcząc niejednokrotnie o przywrócenie języka polskiego jako urzędowego, za co często płacili wysoką cenę.
Wystawa będzie okazją do prześledzenia rozwoju kolei jako nowego środka transportu, a co za tym idzie historii polskiej techniki, gospodarki, kultury i obyczajowości. Tym razem rozszerzymy tematykę pierwszej kolei o historię powstania następnych połączeń kolejowych na obecnym obszarze Polski, budowanych w XIX wieku. Pierwsze inwestycje kolejowe na ziemiach polskich spowodowały również rozwój wielu miejscowości przy nich położonych, które wykształcały się na duże ośrodki gospodarcze i miejskie. Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska stała się osią, do której nawiązywały linie budowane później na terenach ziem polskich pod zaborem rosyjskim. Już w 1862 r. powstała Kolej Warszawsko-Bydgoska będąca przedłużeniem „wiedenki” z Łowicza do Aleksandrowa Kujawskiego, do granicy z zaborem pruskim i dalej do Bydgoszczy. W tym samym roku powstała Kolej Warszawsko-Petersburska zbudowana pod kierunkiem Stanisława Kierbedzia, która umożliwiła szybkie i wygodne połączenie Warszawy z Petersburgiem oraz strategicznie ułatwiała komunikację z twierdzami i fortami leżącymi na jej trasie. Następnie z inicjatywy łódzkich przemysłowców otwarto linię Koluszki – Łódź Fabryczna o dużym znaczeniu gospodarczym. Trzecią linią powstałą na terenie zaboru rosyjskiego była szerokotorowa Kolej Warszawsko-Terespolska wybudowana w latach 1866–1867 z inicjatywy przedsiębiorcy i bankiera Leopolda Kronenberga była. 10 lat później uruchomiono Kolej Nadwiślańską prowadzącą z Kowla przez Lublin, Warszawę, Modlin do Mławy na granicy z Niemcami. Otwarta w 1877 r. linia stanowiła nie tylko najkrótsze połączenie z Gdańskiem, ale również zapewniała transport znacznych ilości towarów w tamtym kierunku.
W 1885 r. sieć kolejową Królestwa Polskiego uzupełniła niezwykle ważna z punktu widzenia rozwoju przemysłu w Zagłębiu Dąbrowskim Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Przebiegała ona przez Radom, Skarżysko-Kamienną, Kielce, Olkusz do Dąbrowy Górniczej. Zbudowana przez Jana Gotlieba Blocha odegrała dużą rolę w ożywieniu gospodarczym tamtejszych okręgów przemysłowych. Dopiero w roku 1903 połączono Warszawę z Kaliszem przez Łowicz, Łódź i Zduńską Wolę. Projekty wybudowania tego połączenia zawsze natrafiały na zdecydowany opór władz carskich ze względów wojskowych. Kolejne trasy kolejowe powstawały sukcesywnie na terenie zaboru rosyjskiego do 1914 r.
Mamy nadzieję, że opowieść o historii dróg żelaznych będzie atrakcyjną propozycją nie tylko dla entuzjastów zagadnienia rozwoju kolejnictwa polskiego, ale także dla wszystkich tych, którzy chcą poznać dzieje Polski również w ich techniczno-gospodarczym wymiarze.
Wystawa potrwa do 2 września 2025 r.
