Od 22 listopada 2024 roku można oglądać wystawę czasową pt. „Architektura dworców kolejowych 1918-1939”.
Funkcja, forma i idea – te trzy wartości miały dominujący wpływ na rozwój architektury dworców kolejowych w Polsce w okresie międzywojennym. Zależność pomiędzy zadaniem budynku, jego wyglądem i znaczeniem, dawała pole do poszukiwania indywidualnych rozwiązań, które dziś, po blisko 100 latach wciąż zachwycają logiką układów, pięknem artystycznym i ponadczasowym przesłaniem. Ich architektura fascynuje ze względu na różnorodność kierunków artystycznych, które kształtowały wygląd budowli w tym okresie. Tworzono je według odmiennych zasad estetycznych i w różny sposób wyrażano w nich ideę niepodległego państwa. W Polsce w okresie międzywojennym budowanie dworców kolejowych było znakiem odradzającego się państwa, a gmach dworcowy miał być przede wszystkim komunikatem, wybrzmiewającym w przestrzeni miasta.
Wystawa „Architektura dworców kolejowych 1918-1939” prezentuje historię zmieniającej się architektury dworców kolejowych lat 20. i 30. XX wieku w II RP. W ciągu dwudziestu lat architektura kolejowa przekształcała się, kładąc przede wszystkim nacisk na znalezienie jej narodowego wyrazu. Silnie odczuwano potrzebę budowania architektury, która obwieszczałaby przynależność ziem odradzającego się państwa do ojczystej tradycji.
Budownictwo kolejowe miało do spełnienia rolę niezwykle ważną – rolę propagandową. Dworce kolejowe miały być widocznym znakiem ducha polskiego dla wszystkich przejeżdżających przez stację podróżnych. Architektura budynków dworcowych miała integrować kulturowo – za pomocą stylu – zjednoczone z trzech zaborów ziemie. Dworce kolejowe stanowiły zawsze wizytówkę miasta, kraju. Ich forma miała więc szczególnie podkreślać polski charakter krajobrazu. Architekturę dworców tworzyły współgrające ze sobą elementy pochodzące z wcześniejszych nurtów w sztuce. Dominującym źródłem inspiracji były formy polskiego renesansu, baroku lub klasycyzmu. Dworce przyjmowały formy polskiego dworu szlacheckiego w latach 20. XX wieku, aby z czasem podążając za nowoczesnością zmieniać formy na modernistyczne w zgodzie ze zmieniającym się nurtem w sztuce lat trzydziestych. W okresie międzywojennym celowo powracano w architekturze do tradycji dworku szlacheckiego, co stało się wyrazem patriotyzmu i przywiązania do przeszłości. Typowy szlachecki dwór charakteryzował się bielonymi ścianami, gankiem wspartym na kolumnach i łamanym dachem mansardowym. Na lata dwudzieste ubiegłego wieku przypada apogeum ruchu budowlanego na polskiej kolei naznaczonego estetyką stylu narodowego. Najbardziej charakterystycznymi elementami projektów dworców w stylu polskim były rozłożyste, przysadziste bryły, otynkowane elewacje, kolumnowe ganki, wysoki, stromy, łamany bądź mansardowy dach, wyższy w części centralnej z niższymi aneksami bocznymi. Całości dopełniają dekoracyjne neobarokowe czy neorenesansowe szczyty wieńczące wejściowe ryzality lub poprzeczne pawilony. Pochyłość narożnych szkarp otaczających budynki nadaje im masywności, a rzeźbiarskie formy szczytów i zwieńczenia wież dynamizmu i lekkości. Ich cechą wspólną są też wysokie półkoliście wieńczone otwory okienne i drzwiowe, szczególnie w części przyziemia.
Nowym modelem polskiego patriotyzmu, zwróconego ku przyszłości stał się od połowy lat 20. XX wieku modernizm. Ten nurt w sztuce i architekturze był znakiem identyfikującym postęp cywilizacyjny oferowany przez epokę nowoczesną. Ów postęp stanowił kontynuację poszukiwań specyficznej, narodowej odmiany modernizmu. Promowano wówczas awangardowe eksperymenty oparte na wykorzystaniu nowych technologii w budownictwie *stal, żelazo, beton. Zamiast nawiązywać do tradycji narodowej świadczyły o cywilizacyjnym zaawansowaniu kraju, budując jego prestiż. Formy modernistyczne łączące nawiązania do sztuki ludowej i współczesnego art. deco, zaczęto utożsamiać ze stylem państwowym II RP.
- Wystawa jest dostępna w godzinach otwarcia muzeum do 31 grudnia 2025 roku.
Patronami medialnymi wystawy są: Raport Kolejowy, Rynek Kolejowy, Stalowe Szlaki, Świat Kolei, Architektura-Murator, Kolejowy Portal, Nakolei.pl, po kolei z kuleckim oraz Koleje Mazowieckie.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Sfinansowano ze Środków Samorządu Województwa Mazowieckiego.
Fot. Marcin Brzomiński
